Lời giới thiệu

 Việt Nam đã trải qua quá trình đổi mới được gần ba thập kỷ với những bước tiến đáng ghi nhận trong xóa đói giảm nghèo, phổ cập giáo dục và phát triển kinh tế. Tuy nhiên, các trường đại học, nơi đáng lẽ phải dẫn đầu trong việc đổi mới và hội nhập quốc tế, thì đang được vận hành với những thiết chế không mấy khác so với thời bao cấp. Đổi mới quản trị ĐH cả ở cấp trường và cấp hệ thống nhằm tăng cường hiệu quả là một nhu cầu bức thiết, trong đó, một trong những tâm điểm phải là chính sách bổ nhiệm và tuyển dụng giảng viên, vì người thầy có vai trò trọng yếu đối với chất lượng đào tạo.  

         Dưới đây là một bài tổng thuật về chính sách tuyển dụng, bổ nhiệm và tiến phong giảng viên ở một số nước trên thế giới, chủ yếu ở Hoa Kỳ và Anh, nhằm cung cấp thông tin cho các trường để cải thiện chính sách, chế độ đãi ngộ, đánh giá và sử dụng giảng viên và tạo điều kiện cho họ đóng góp ở mức tốt nhất cho nhà trường.

Mặc dù điều kiện xã hội và văn hóa của Việt Nam có nhiều khác biệt, nhưng điều này không ngăn cản chúng ta tiếp thu những gì đáng học hỏi ở các nước, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập toàn cầu. Giữa các trường khác nhau và ở các nước khác nhau có ít nhiều khác biệt, nhưng thực tiễn quốc tế trình bày trong bài dưới đây là một thực tiễn phổ biến được xem như chuẩn mực cốt lõi cho chính sách đối với giảng viên 

CHÍNH SÁCH TUYỂN DỤNG, BỔ NHIỆM, VÀ TIẾN PHONG GIẢNG VIÊN

 Phạm Thị Ly tổng thuật

Bài viết này tổng hợp những nét chính trong chính sách bổ nhiệm và tuyển dụng giảng viên ở những trường ĐH danh tiếng trên thế giới. Ở những hệ thống GDĐH đề cao vai trò tự chủ của nhà trường, không có một quy định chung cho vấn đề này mà các trường phải tuân thủ khi xây dựng chính sách. Vì vậy bức tranh chung khá đa dạng: mỗi trường tùy theo điều kiện và bối cảnh của mình để xây dựng những chính sách phù hợp nhằm phát triển nhà trường. Bài viết này chỉ nêu những nét cơ bản mà các trường ĐH Việt Nam có thể vận dụng trong việc đổi mới chính sách bổ nhiệm và tuyển dụng giảng viên.

Những nguyên tắc cơ bản

Những nguyên tắc mà University of Glasgow (UK) nêu ra có thể xem là tiêu biểu cho nhiều trường khác: Họ xác định rõ sự cam kết của lãnh đạo nhà trường trong việc tăng cường uy tín của nhà trường với tư cách một trường ĐH định hướng nghiên cứu, và duy trì một kỷ luật học thuật, cũng như mức độ thành tựu xứng đáng được kính trọng trên phạm vi toàn thế giới.

Vì vậy, chính sách bổ nhiệm và tuyển dụng của trường được xây dựng dựa trên nguyên tắc công bằng và minh bạch nhằm công nhận và tưởng thưởng những hoạt động ưu tú giúp cho sứ mạng của nhà trường được thực hiện. Điều này được đo lường bằng khả năng của mỗi cá nhân trong việc thể hiện sự ưu tú trong một thời gian dài, và có thể kiểm chứng được qua những đóng góp của họ và tác động mà họ tạo ra trong nhiều hoạt động chuyên môn đa dạng.

Quy trình hoạt động và đánh giá của nhà trường tạo ra cơ hội để mỗi người xác định những mục tiêu sự nghiệp của mình và những chiến lược nhằm đạt mục tiêu đó, thông qua các tiêu chuẩn tiến phong, đề bạt và bổ nhiệm. Mỗi trường xây dựng những con đường khác nhau (gọi là career track) với những mục tiêu và tiêu chuẩn khác nhau để giảng viên có thể lựa chọn và theo đuổi, phổ biến nhất là hai ngạch giảng dạy và nghiên cứu. Có trường tạo ra một ngạch khác nữa là phục vụ cộng đồng.

Dù theo đuổi ngạch nào, thì mỗi người cũng đều phải đáp ứng những tiêu chuẩn nhất định để được bổ nhiệm hay đề bạt. Nhà trường phải cam kết rằng tất cả mọi người đều có cơ hội công bằng như nhau, và phải bảo đảm một môi trường làm việc không phân biệt đối xử, không kỳ thị màu da hay giới tính. Việc đánh giá thành tựu của một người luôn có cân nhắc tới tương quan với hồ sơ thành tích quá khứ của họ, cũng như tính tới bối cảnh cụ thể và điều kiện làm việc của họ nhằm ghi nhận mọi sự tiến bộ đã đạt được. Nhà trường cũng phải có trách nhiệm bảo đảm rằng mọi quyết định được đưa ra về việc sa thải, bãi miễn, đề bạt hay tiến phong một người là hoàn toàn khách quan, công bằng, phù hợp với đạo đức và luật pháp.

Vấn đề tuyển dụng

Chất lượng của việc tuyển dụng quyết định rất đáng kể chất lượng hoạt động của nhà trường. Một quyết định tuyển dụng được đưa ra phải dựa trên chính sách tuyển dụng của nhà trường, trong đó có bản miêu tả công việc cùng với những yêu cầu tối thiểu và những mức độ thăng tiến tiếp theo dựa trên bằng cấp, kỹ năng, kinh nghiệm và thành tích.

Chính sách tuyển dụng nhằm vào mục tiêu tuyển được những người tốt nhất cho trường. Lương khởi điểm được xác định dựa trên kinh nghiệm và thành tích trước đó, được hiệu trưởng (hoặc người do hiệu trưởng ủy nhiệm) phê chuẩn sau khi có ý kiến tư vấn của trưởng phòng nhân sự. Tất cả những người mới được bổ nhiệm đều phải trải qua thời gian tập sự bắt buộc trước khi được bổ nhiệm chính thức. Nhà trường khuyến khích giảng viên có kế hoạch dài hạn cho việc xin bổ nhiệm và lưu giữ những chứng cứ về thành tích học thuật để phục vụ cho việc đánh giá.

Sau khi được tuyển dụng, về nguyên tắc giảng viên có thể nộp đơn bất cứ lúc nào để xin bổ nhiệm một vị trí cao hơn nếu thấy mình đáp ứng đủ yêu cầu, nhưng thường là không dưới thời gian một năm kể từ ngày được tuyển dụng, vì quan niệm chung cho rằng đó là quãng thời gian cần thiết để minh chứng cho tính chất ổn định, bền vững của những thành tựu đã đạt. Nộp hồ sơ xin đề bạt là quyết định riêng của từng giảng viên, không phụ thuộc vào việc cấp quản lý trực tiếp có ủng hộ hay không.

Tiêu chí đánh giá

Có năm tiêu chí để đánh giá một ứng viên: (1) Thành quả nghiên cứu và sự uyên bác trong lĩnh vực chuyên môn; (2) Hoạt động trao đổi kiến thức và những tác động tạo ra trong giới học thuật hay trong xã hội; (3) Kết quả dạy và học; (4) Khả năng lãnh đạo và quản lý; và cuối cùng, (5) Sự kính trọng, ngưỡng mộ mà người khác giành cho ứng viên.

Hồ sơ của ứng viên phải được nộp theo ngạch mà họ đã chọn, vì mỗi ngạch có cách đánh giá khác nhau.

Các vị trí thông thường trong thang bậc bổ nhiệm

Ở Hoa Kỳ, thang bậc phổ biến như sau (từ thấp đến cao):

• Giáo sư hợp đồng (Adjunct Professor)/Giảng viên (Lecturer/ Instructor) bán thời gian;
• Trợ lý nghiên cứu (Research Associate), Giảng viên không biên chế;
• Phó Giáo sư 1 (Assistant Professor): mức khởi đầu của biên chế; sau khoảng từ 6-8 năm có thể lên bậc kế tiếp
• Phó Giáo sư 2 (Associate Professor);
• Giáo sư (Full Professor), là đích cuối của ngạch biên chế

Ngoài ra có một số vị trí đặc biệt không nằm trong thang bậc này, và không thuộc dạng bổ nhiệm, mà thuộc dạng tiến phong. Các vị trí này là:

• Giáo sư Ngoại hạng (dịch từ Distinguished Professor, cũng có thể dịch Giáo sư Xuất sắc) là mức độ vinh dự cao nhất mà một trường đại học có thể mang lại cho những người có thành tích ngoại hạng, được công nhận trên phạm vi thế giới, có đóng góp nổi bật trong chuyên ngành và mang lại uy tín cho Khoa, cho trường, thậm chí cho cả quốc gia.
• Giáo sư danh dự (Honorary Professor hoặc Emeritus Professor). Tiếng Việt rất khó tìm từ để dịch đúng hai tên gọi này, về bản chất là khác nhau: Emeritus Professor là một chức vụ dành cho các giáo sư đã nghỉ hưu không còn chính thức đảm nhận việc nghiên cứu và giảng dạy nhưng vẫn được mời tham gia thường xuyên giảng bài hoặc cố vấn cho trường. Honorary Professor là một vị trí danh dự dành cho những người không phải là giảng viên cơ hữu của trường; và không nhất thiết đi qua thủ tục quy trình đã được quy định. Mục đích là nhằm ghi nhận sự xuất sắc và đóng góp nổi bật cho xã hội của một số cá nhân, tuy có thể họ không có bằng tiến sĩ, không có công bố khoa học, nhưng sự hiểu biết và tầm vóc của họ xứng đáng là bậc thầy. Họ không nhất thiết là giới nghiên cứu, mà có thể là người có những thành tựu nổi bật trong bất cứ lãnh vực nào, chẳng hạn, một nhạc sĩ lớn, một nhà chính trị tài ba. Vị trí này giúp nhà trường có thể mời họ giảng dạy một cách danh chính ngôn thuận trong trường ĐH.
• Một vị trí khác thuộc loại không nằm trong thang bậc này và rất khó dịch ra tiếng Việt là Endowed Professor. Vị trí này được trao cho những cá nhân có thành tựu và đóng góp nổi bật trong chuyên ngành, được sự công nhận trên toàn cầu, và dựa trên một nguồn quỹ hiến tặng được chỉ định cho vị trí này, nhằm để phát triển lĩnh vực chuyên ngành đó. Được tiến phong vị trí này có thể coi là một vinh dự cực kỳ to lớn của giới hàn lâm, kèm theo đó là một ngân quỹ dồi dào dành cho hoạt động nghiên cứu của họ.

Quy trình

Ứng viên tự chuẩn bị hồ sơ và chịu trách nhiệm về tính xác thực của những minh chứng mà mình cung cấp (không làm gì có chuyện công chứng ở đây!!!).

Nhà trường sẽ chọn bốn người bình duyệt ở ngoài trường, trong đó có hai người do ứng viên đề xuất. Người bình duyệt phải là chuyên gia trong ngành, và có khả năng mang lại những ý kiến đánh giá độc lập, cân bằng về những thành tích mà ứng viên đạt được so với các tiêu chuẩn bổ nhiệm. Phải tránh chọn những người bình duyệt có khả năng mâu thuẫn lợi ích, ví dụ như, cấp trên trực tiếp, có quan hệ tình cảm cá nhân hay liên hệ gia đình, hoặc một đối tác gần gũi.

Trưởng Khoa/ trưởng đơn vị sẽ đề xuất hai người bình duyệt ngoài trường và được lãnh đạo trường phê chuẩn. Thông thường người ta không hỏi ý kiến ứng viên về những người bình duyệt này. Người bình duyệt được đề nghị cho ý kiến về mức độ ứng viên đạt được các tiêu chí bổ nhiệm. Thông tin về người bình duyệt và ý kiến bình duyệt được bảo mật và chỉ người có trách nhiệm mới được tiếp cận.

Hội đồng Đề bạt

Bao gồm: lãnh đạo trường, thư ký hội đồng, tất cả trưởng khoa, trưởng phòng NCKH, trưởng phòng nhân sự, hai người đánh giá do Hội đồng Giảng viên cử ra, sẽ đánh giá tất cả mọi ứng viên. Tùy từng trường, có nơi quy trình yêu cầu phỏng vấn ứng viên, có nơi thì không. Kết luận được đưa ra dựa trên những chứng cứ mà ứng viên cung cấp, và đề xuất cho lãnh đạo trường. Tất cả mọi thành viên đều phải bỏ phiếu thuận hoặc phiếu chống cho từng ứng viên. Nếu thành viên nào vắng vì lý do bất khả kháng, họ phải nộp trước ý kiến bằng văn bản.

Trưởng Khoa và trưởng phòng NCKH không được phép tham gia cuộc thảo luận và đánh giá chính thức về những giảng viên/nghiên cứu viên thuộc quyền quản lý trực tiếp của mình. Tuy nhiên, họ có thể trả lời bất cứ câu hỏi nào có tính chất cung cấp sự kiện mà hội đồng yêu cầu. Mọi kết quả, bao gồm lý do đưa ra quyết định, đều được lưu giữ trong hồ sơ để ứng viên có thể phản hồi, cũng như để phục vụ quá trình xây dựng chính sách của nhà trường.

Hội đồng Bình duyệt

Bao gồm Hiệu trưởng, thư ký, tất cả Phó hiệu trưởng, trưởng phòng nhân sự, chuyên gia bình duyệt ngoài trường, một thành viên cao cấp của Hội đồng Giảng viên. Hội đồng này có trách nhiệm đảm bảo quy trình đề bạt đã được thực hiện một cách phù hợp. Hội đồng sẽ cân nhắc mọi thông tin và yếu tố để đưa ra quyết định sau cùng. Nói chung, để được đề bạt hay bổ nhiệm, mọi nguồn thông tin đều phải có tính chất ủng hộ. Trường hợp có những nhận xét mâu thuẫn, Hội đồng có thể sẽ phải tìm thêm nguồn tham khảo khác.

Ứng viên được chấp thuận sẽ được thông báo bằng văn bản trong vòng 10 ngày, sau đó sẽ được điều chỉnh lương. Ứng viên không được chấp thuận sẽ được cung cấp thông tin phù hợp dựa trên kết quả đánh giá nói trên. Phòng Nhân sự có trách nhiệm hỗ trợ những ứng viên không thành công này, hướng dẫn họ những hành động cần thiết để đạt được các tiêu chí trong lần sau.

Quyết định của hai Hội đồng nói trên là quyết định cuối cùng, đối với nhiều trường, ứng viên không có quyền khiếu nại các quyết định này chỉ trừ trong những bối cảnh có thể đặt ra nghi vấn về việc tuân thủ quy trình. Trong trường hợp đó, ứng viên phải thảo luận trực tiếp với Trưởng khoa và Phó Hiệu Trưởng. Ứng viên có 15 ngày để khiếu nại và phải khiếu nại bằng văn bản.

Nộp lại hồ sơ hoặc cung cấp thông tin bổ sung là điều không được chấp nhận. Nếu Trưởng phòng Nhân sự thấy khiếu nại là có cơ sở, ứng viên sẽ được thông báo, sau đó một Hội đồng xử lý khiếu nại sẽ được thiết lập để giải quyết vấn đề.

Hội đồng xử lý khiếu nại

Thành viên của Hội đồng này không bao gồm những người đã tham gia trong quá trình đánh giá trước đây, và thường gồm có một giáo sư trong trường, đại diện Hiệp hội Giáo sư Quốc gia, Trưởng phòng Thanh toán và Khen thưởng Giảng viên, và thư ký. Trước khi hội đồng này họp, đơn khiếu nại được gửi tới Trưởng đơn vị của ứng viên và Chủ tịch Hội đồng xét duyệt, hai nơi này sẽ có văn bản phản hồi. Hội đồng Giải quyết Khiếu nại sẽ phỏng vấn người khiếu nại và những bên liên quan, xem xét hồ sơ để kết luận liệu có chứng cớ cho thấy kết quả đánh giá ứng viên sẽ khác đi do lỗi không tuân thủ quy trình hay không. Nếu có, hội đồng này có thể yêu cầu nhà trường xem xét lại hồ sơ. Quyết định của Hội đồng này là chung thẩm.

Kết luận

Chất lượng giảng viên là yếu tố sống còn của một trường ĐH, và chính sách tuyển dụng, bổ nhiệm, đề bạt giảng viên có vai trò quan trọng trong việc thu hút người tài, giữ chân họ, tạo ra động lực và điều kiện làm việc cho họ, để họ đóng góp cho sự phát triển của nhà trường. Mặc dù điều kiện cụ thể của mỗi trường, mỗi nước có khác nhau, có một nguyên tắc bất di dịch đảm bảo cho một chính sách giảng viên lành mạnh, là công bằng và minh bạch. Công bằng và minh bạch không tự nhiên có, mà phải tạo ra một cơ chế để đảm bảo việc thực hiện nó cũng như xử lý các mâu thuẫn và bất đồng. Đó là điều chúng ta có thể học và chắc chắn có thể thực hiện được, với một sức mạnh lãnh đạo phù hợp.

References 

Willower, D. J. (1983). Evolution in the Professorship: Past, Philosophy, Future. Educational Administration Quarterly, 19(3), 179-200.

http://www.bu.edu/handbook/appointments-and-promotions/classification-of-ranks-and-titles/